Beeld van chaos bij het waterschap Amstel, Gooi en Vecht en bij Waternet
Enkele weken voor de waterschapsverkiezingen op 15 maart, wordt de crisis binnen Waternet, de uitvoeringsorganisatie, de gemeenschappelijke uitvoeringsorganisatie voor waterbeheertaken van het waterschap AGV en de gemeente Amsterdam, alsmaar groter. Algemeen directeur Annelore Roelofs nam dinsdag 14 februari per direct ontslag, enkele weken na de door het algemeen bestuur genomen besluiten op 12 januari over de nieuwe stichtingsvorm van Waternet.
Onenigheid binnen algemeen bestuur en binnen fractie-WN
De aftocht van de nog maar tien maanden geleden aangetreden directeur Roelofs markeert de nieuwe bestuurlijke verhoudingen waarvoor het algemeen bestuur van het waterschap op 12 januari heeft gekozen. De verschillende inzichten in het algemeen bestuur over de bestuurlijke vormgeving en uitvoering van beleid door Waternet leidden bovendien tot veel onenigheid in de fractie van Water Natuurlijk (de samenwerking van D66, Groen Links, Volt en enkele natuurorganisaties). Na een eerdere afsplitsing van WN-AB-lid Marjolein Quené zette de WN-fractie het eigen DB-lid Sander Mager uit de fractie. De WN-fractie nam Mager kwalijk dat hij tijdens de AB-vergadering op 9 februari instemde met een ordevoorstel van de PvdA-fractie om het agendapunt om over de uitvoering van de op 12 januari genomen besluiten te spreken van de agenda af te voeren. Zo werd door de coalitie en het DB eveneens geblokkeerd dat het AB van het waterschap nog zou spreken over de Raadsinformatiebrief aan Amsterdamse gemeenteraadsleden over de ‘Voortgang van het principebesluit inzake de herijking governance van de Stichting Waternet’ die door de wethouder Water, Melanie van der Horst, was verzonden.
De WN-fractie was op 12 januari al uitermate kritisch over de governance-voorstellen van het DB-lid Sander Mager. Sander Mager is echter nog wel lijsttrekker voor Water Natuurlijk bij de waterschapsverkiezingen. De overige AB-leden van de WN-fractie zijn door het regiobestuur en de leden van WN niet herkiesbaar gesteld. Het voltallige DB heeft op 14 februari steun uitgesproken voor Sander Mager als DB-lid, ondanks het gebrek aan steun van zijn eigen (voormalige) fractie. Formeel is in de wet geregeld dat een DB-lid het vertrouwen geniet van het Algemeen Bestuur in een waterschap tot het vertrouwen door een meerderheid van het AB wordt opgezegd. De vraag is of dat nog voor de verkiezingen op 15 maart gaat gebeuren.
Saillant detail: Melanie van der Horst staat als ‘lijstduwer’ wel op de kieslijst van Water Natuurlijk. Naar de mening van CDA-fractievoorzitter Zwanenburg getuigt die positie al niet van enig inzicht in evenwichtige bestuurlijke verhoudingen. “Mevrouw Van der Horst is als wethouder Water namens de gemeente Amsterdam ook één van de drie leden van het Stichtingsbestuur van Waternet, tezamen met de dijkgraaf namens het waterschap en een onafhankelijke voorzitter. Ik vind zoiets niet kunnen, het is toch een rare manier van belangenverstrengeling die een zorgvuldige afweging en beoordeling van potentiële conflicten in de weg kan staan. Ze draagt zo bij aan de chaos. Ik vind het ook een vorm van kiezersbedrog, want volgens de Waterschapswet kan een wethouder (uit hetzelfde waterschap) ook helemaal geen waterschapsbestuurslid zijn, wegens onverenigbaarheid van functies. Maar een fake-kandidaatstelling kan wettelijk blijkbaar nog wel. Maar als ze voldoende voorkeurstemmen krijgt zal zij waarschijnlijk het wethouderschap en de positie in het Stichtingsbestuur niet opgeven om in het algemeen bestuur van het waterschap te kunnen plaatsnemen”.
Vertrek algemeen directeur Waternet
Aan het algemeen bestuur van het waterschap werd begin februari de mededeling gedaan dat Annelore Roelofs (65) zich kort na de vergadering op 12 januari, waarin veel partijen, waaronder de CDA-AGV-fractie, harde kritiek uitten op Waternet, ziek had gemeld. Op 14 februari maakte Roelofs bekend helemaal niet meer terug te keren.
Waternet is voor de gemeente Amsterdam verantwoordelijk voor drinkwatertaken, rioolbeheer en onderhoud van de kades en de bruggen. Voor het waterschap is Waternet onder meer belast met afvalwaterzuivering, onderhoud van dijken en sluizen en het beheer van het waterpeil in de polders. Jarenlang was de ambtelijke uitvoeringsorganisatie Waternet onder leiding van de voormalige directeur Roelof Kruize gewend eigenstandig de koers uit te zetten als een zelfstandig nutsbedrijf. Kruize zette Waternet steeds neer als een watercyclusbedrijf dat een goed voorbeeld zou zijn van bestuurlijke samenwerking. Kruize was sinds 2006 algemeen directeur van Waternet en sinds 1997 van de rechtsvoorganger van Waternet (DWR) tot aan zijn (voortijdige) pensionering in 2022.
Andere aansturing van Waternet
Op 12 januari koos gaf het waterschapsbestuur voor een ander besturingsmodel, met minder invloed voor de directie van Waternet. In een vernieuwde Stichting Waternet krijgt het waterschap een eigen bestuursdienst, waardoor het waterschapsbestuur direct en onafhankelijk kan worden ondersteund. Ook moet het waterschapsbestuur meer dan voorheen in staat gesteld om beter te sturen op uitvoering van de eigen watertaken en moet er op een meer directe wijze verantwoording worden afgelegd over het uitgevoerde beleid. Daarnaast wordt er verder nagedacht over hoe de watertaken in de toekomst het beste georganiseerd kunnen worden. Een nauwe samenwerking met gemeenten uit het werkgebied van Amstel, Gooi en Vecht vindt het bestuur erg belangrijk. Daarom heeft het algemeen bestuur ook een regionale samenwerkingsagenda goedgekeurd die zich niet beperkt tot de samenwerking met de gemeente Amsterdam.
De CDA-AGV-fractie heeft in de afgelopen bestuursperiode veel aandacht besteed aan de onderwerpen governance, digitalisering en cyber security. Voorafgaand aan het besluit van 12 januari is er door de fracties in het algemeen bestuur uitgebreid en stevig gedebatteerd. Daarbij zijn verschillende standpunten en alternatieven besproken, maar uiteindelijk stemde een meerderheid in met het voorstel van het dagelijks bestuur. Een minderheid meent dat het algemeen bestuur hiermee verzuimd heeft democratische tekortkomingen in het bestuur van het waterschap en de aansturing van Waternet te herstellen.
Kijk hier het debat terug.
Een artikel in het vakblad H2O Aktueel geeft de vergadering van 12 januari tamelijk goed weer.
IT-problemen met inning belastingen
Waternet besloot op eigen gezag tot aanschaf van een nieuw IT-systeem voor de inning van de drinkwaterfacturen en waterschapsbelastingen. De ingebruikname van de nieuwe belastinginningsoftware, eind 2020, verliep dramatisch en zorgde voor grote vertragingen bij het versturen van de waterschapsbeslastingaanslagen. Ook bij de sector Drinkwater ging Waternet in de fout met verzending van foutieve (soms dubbele) drinkwaterfacturen. Bij ruim 25.000 Amsterdammers werd vorig jaar augustus bijvoorbeeld te veel geld afgeschreven door Waternet.
Bij de aanschaf van het nieuwe belastinginningsysteem werd door Waternet niet samengewerkt met de andere waterschappen in ons land, terwijl die daar via de Unie van Waterschappen wel een systeem voor hebben opgezet. Via het zogenaamde ‘Waterschapshuis’ wordt ook aan de digitale transformatie van de waterschappen gewerkt. Waternet geeft echter stelselmatig de voorkeur aan de samenwerking met de gemeente Amsterdam boven die met de andere waterschappen, omdat Waternet meent dat het als ‘enige echte watercyclusbedrijf in Nederland’ een unieke positie heeft en de samenwerking met Amsterdam een bepaalde schaalgrootte biedt die het mogelijk maakt zaken zelfstandig te regelen. Maar met de invoering van het nieuwe IT-systeem voor de inning van waterschapsbelastingen bij AGV ging het mis. Verschillende modules van de benodigde software bleken op het gewenste moment van invoering nog niet voldoende uitontwikkeld te zijn, terwijl het algemeen bestuur enkele maanden voor de invoering te horen kreeg dat alles glad zou verlopen en dat er al proef werd gedraaid. Achteraf kan vastgesteld worden dat hier van misleiding door sprake was, aldus Zwanenburg. Het waterschap moet jaarlijks over meer dan 200 miljoen euro over belastingopbrengsten kunnen beschikken om de benodigde uitgaven te kunnen doen. De kasstroom kwam nu echter tot stilstand en daarom moest het waterschap naast de financiering van langdurige investeringen extra leningen afsluiten bij de Nederlandse Waterschapsbank. Uiteraard werden door het algemeen bestuur van het waterschap, waaronder ook de CDA-AGV-fractie kritische (schriftelijke) vragen gesteld over deze affaire.
Het AB kreeg op 7 juli 2022 door de portefeuillehouder Peter Smit (VVD) toegezegd dat het AB een kwartaalrapportage over het wegwerken van de achterstanden bij de heffing en inning van waterschapsbelastingen zou verkrijgen. In de AB-vergadering van 13 oktober 2022 is de toezegging gedaan dat het AB nader zou worden geïnformeerd over de voortgang van de implementatie van het belastingsysteem, de belastingontvangsten en het effect op de kasstroom en financieringsbehoeften. Op 24 januari ontving het AB een tweede kwartaalrapportage over de voortgang tussen september en eind november en daarbij ook nog de antwoorden op vragen die tussentijds nog waren gesteld door onder meer de WN-fractie (die ook de vragen waren van o.m. de CDA-AGV-fractie). Over 2022 zou er volgens de Begroting 2022 voor bijna 221 miljoen euro (netto 200,6 miljoen, het restant is Oninbaar en Kwijtschelding) moeten worden opgelegd aan waterschapsbelastingen, over 2023 voor bijna 241 miljoen euro. Eind november 2022 was er over het heffingsjaar 2022 nog slechts voor een kleine 19 miljoen opgelegd, over het heffingsjaar 2021 voor 167,3 miljoen euro. Een groot deel van 2021 is al opgelegd.
De planning is nu dat pas eind 2023 (!!), dus drie jaar na het gewenste moment alle benodigde functionaliteiten zijn opgeleverd. De verwachting is dat eind januari de eerste aanslagen naar een ”tweede groep 2021” en over 2022 de deur uitgaan. Over 2020 zijn, op een aantal bedrijfsaanslagen na, alle aanslagen de deur uit. Er is daardoor een verminderd risico op verjaring van het heffingsrecht en een groot deel van de inkomsten is gerealiseerd. De voortzetting van de heffing over 2021 en over 2022 wacht op de doorontwikkeling van de applicatie en zal eind januari van start gaan. Door de vertraging in de technische realisatie van de applicatie is er een aanvullende financieringsbehoefte.
Het waterschap is nog minstens tot 2026 bezig de achterstanden bij de belastinginning in te lopen. Om de financiële tekorten aan te vullen leent het waterschap extra bij, bij de Nederlandse Waterschapsbank. De totale schuldenlast bedraagt zo’n 800 miljoen, bijna vier keer zoveel als het waterschap jaarlijks netto ontvangt aan belastingen. Andere waterschappen vinden hooguit 2,5 keer zoveel acceptabel.
Naast de IT-problemen bij de belastingheffing- en inning is er ook achterstallig onderhoud bij dijken en bij technische installaties zoals sluizen en gemalen. Bovendien wordt slechts 58 procent van de voorgenomen investeringen van het waterschap door Waternet daadwerkelijk gedaan. Ook de cyberveiligheid kwam de afgelopen jaren in het geding, een risico voor de leveringszekerheid van drinkwater en een risico voor de privacy bij de verzending van aanslagen voor de waterschapsbelastingen. Tot eind vorig jaar stond Waternet daarom onder verscherpt toezicht van de Inspectie voor Leefomgeving en Transport. Inmiddels lijkt dat probleem opgelost.
CDA-fractie wil inperking mandaten
CDA-fractievoorzitter Wim Zwanenburg meent dat dat Roelofs, oud-korpschef bij de Nederlandse politie, blijkbaar niet kon omgaan met de kritiek vanuit het bestuur van het waterschap, terwijl daar naar zijn mening toch beslist wel aanleiding voor scherpe kritiek was. “De vorige dijkgraven en het dagelijks bestuur hebben de vorige falende algemeen directeur van Waternet, Roelof Kruize, veel te lang de hand boven het hoofd gehouden en hem en de directie van Waternet teveel verstrekkende mandaten verleend”.
CDA-fractievoorzitter Zwanenburg meent dat er genoeg redenen voor het bestuur van het waterschap AGV – dat zelf geen enkele ambtenaar in dienst heeft – zijn om de mandaten (overgedragen bevoegdheden) aan de directie van Waternet te beperken. Elf van de dertig leden van het algemeen bestuur van het waterschap, waaronder de CDA-fractieleden Wim Zwanenburg en Astrid Verweij, wilden afstappen van de aansturing van Waternet via een Stichting en wilden de waterschapsorganisatie vormgeven als een publiekrechtelijke instelling, conform ook het eerder uitgebrachte rapport van professor Boogers over de strategische positionering van AGV. Het waterschap AGV dient als een overheid beter zichtbaar te zijn richting de eigen inwoners. Ook moet de rol- en naamsverwarring tussen het waterschap en Waternet worden voorkomen. De meerderheid van het algemeen bestuur vreest echter de kosten van een opsplitsingsoperatie en neemt daarom genoegen met een besturingsmodel (binnen een ‘hernieuwde Stichting’) dat meer grip moet geven op Waternet.
Complicaties bij gemeente Amsterdam
Een complicatie bij de aansturing van Waternet is dat de gemeente Amsterdam als mede-bestuurlijke opdrachtgever veel minder urgentie voelt om zaken te veranderen, maar daarmee wel moet instemmen. Meer zeggenschap van het waterschap over Waternet ten koste gaan van de invloed van Amsterdam. Een technische informatiesessie voor Amsterdamse gemeenteraadsleden, bedoeld om hen bij te praten over de governance van Waternet, werd onlangs nog afgelast wegens gebrek aan belangstelling. Amsterdam ziet zich ook nog eens geconfronteerd met het feit dat de (landelijke) Belastingdienst eisen stelt aan Waternet op het gebied van de BTW-vrijstelling. Dit impliceert dat de sector Drinkwater zal moeten worden afgesplitst om de BTW-koepelvrijstelling voor Waternet overeind te houden. Afsplitsing van een N.V. Drinkwater tast ook de gedachte van het watercyclusbedrijf aan en Amsterdam zou de sector Drinkwater daarom niet geheel willen losweken van Waternet.
In hoeverre de aansturing van Waternet nu echt gaat veranderen, is daarom nog onduidelijk. Het stadsbestuur wil pas eind dit jaar knopen doorhakken. Annelore Roelofs wilde daar na alle kritiek vanuit het waterschap niet meer op wachten. De afgelopen weken bleek bovendien dat ook de directe vervanger van Roelofs ziek is. Het directieteam van Waternet zag vorig jaar ook al de CFO terugtreden (om persoonlijke gezondheidsredenen). en per 1 april vertrekt ook de (interim) Directeur Informatievoorziening & ICT (CIO) van Waternet die de afgelopen twee jaar tot taak had om de problemen m.b.t. de digitale veiligheid en verbetering van de digitale informatievoorziening in goede banen te leiden. Waternet is bezig met de werving van een nieuwe CIO.
DB verantwoordelijk voor stuurloos Waternet
Zwanenburg: “Dat Waternet stuurloos is, maakt ons zeer ongerust. Wij horen van meerdere betrokken (oud-)medewerkers van Waternet dat zij al jaren signalen hebben afgegeven aan de directie die werden genegeerd of dat zij niet door de leemlagen heen kwamen. De directie meende zelfs dat zij het bestuur moesten ‘ontzorgen’ en dat zij eerst wel zelf de problemen zouden oplossen. Zo werd informatie vaak niet tijdig verstrekt aan het DB, laat staan aan het AB. Het nieuwe algemeen bestuur na de waterschapsverkiezingen doet er goed aan regelmatig ook met individuele medewerkers en met de OR te spreken en niet alleen naar de directie te luisteren. Wij willen daarom ook dat nog voor de verkiezingen er een algemeen bestuursvergadering komt om deze ernstige situatie te bespreken en het dagelijks bestuur met de coalitie van VVD, Water Natuurlijk, PvdA en de LTO (die agrarisch ongebouwd vertegenwoordigd) om een toelichting te vragen”.
“Wij hebben daarom samengewerkt met Marjolein Quené bij het indienen van 2 sets met Schriftelijke Vragen, over de uitvoering van de besluiten van 12 januari en over de gevolgen van de ontslagname van Roelofs. De coalitie van deze fracties heeft ook steeds alle signalen over de dramatische situatie bij Waternet gedempt. Wij willen weten in welke toestand wij ons waterschap achterlaten voor onze opvolgers. Zo nodig doen wij ook nog een beroep op de toezichthouders van het waterschap, de provincies Noord-Holland en Utrecht”. Op vrijdag 17 februari ontving het algemeen bestuur een ‘update’-notitie van het dagelijks bestuur over de situatie.
Jaarcijfers AGV 2022
Al eerder verzocht de CDA AGV-fractie met schriftelijke vragen dringend aan het dagelijks bestuur om nog voor de datum van de waterschapsverkiezingen een overzicht van de voorlopige financiële resultaten over 2022 aan het algemeen bestuur te verstrekken. Bij de begrotingsvergadering in november stemde de CDA-AGV-fractie tegen de Begroting 2023 vanwege de slechte financiële situatie, de dreigende tekorten en het onvoldoende stellen van prioriteiten door het dagelijks bestuur.
Zie ook: Verkozen bestuurders hebben ‘totaal geen grip’ op Waternet.