Oekraïne: Honger en oorlog
Direct toen de stijgende graanprijzen in het nieuws verschenen, kreeg ik via twitter, mail en whatsapp berichten dat we per direct moeten stoppen met alle (‘’idiote’’) klimaat- en stikstof/natuurplannen want er zou snel een groot te kort aan voedsel komen en misschien wel honger. Zijn deze zorgen terecht? Ja, voor een deel, en ze zijn ook niet helemaal nieuw. In 2014 pleitte CDA fractievoorzitter Sybrand Buma al voor het strategische belang van Europese voedselzekerheid: 'De graankraan uit Oekraïne of Rusland kan zomaar worden dichtgedraaid'. Maar tegelijkertijd moeten we onze Nederlandse agrarische sector ook in het juiste perspectief blijven zien en staan we nu eenmaal voor een groot aantal uitdagingen.
Honger en oorlog
Honger en oorlog. De Romeinse heerser wisten het al. Zorg je voor voldoende voedsel dan heb je de macht. Egypte gold in de oudheid als de graanschuur van het Romeinse Keizerrijk. Na de gewelddadige dood van Keizer Nero kwam de Romeinse generaal Vespasianus als winnaar uit de strijd, mede omdat hij de gunst van de bewoners van Rome wist te winnen nadat hij zijn graanvoorraden vanuit Egypte naar Rome wist te sturen. Heerst er honger, dan ontstaat er oorlog.
Rob de Wijk haalt in zijn boek ‘De Revolutionaire Golf’ meerdere voorbeelden aan uit de geschiedenis. Zo vond het revolutiejaar 1848 zijn oorsprong in de hongersnood 1845-1847. Maar veel recenter zien we de Arabische Lente waarin een duidelijk parallel te trekken is tussen stijgende voedselprijzen en het moment dat geweldsuitbarstingen plaatsvonden (zie schema onder dit artikel). Het risico is levensgroot dat opnieuw in kwetsbare regio's de vlam in de pan kan schieten met opnieuw veel onrust en vluchtelingenstromen tot gevolg.
Maidenspeech
Elf maanden geleden hield ik mijn Maidenspeech. De eerste speech die je als nieuw Kamerlid houdt in de Tweede Kamer. Een belangrijk onderdeel van mijn verhaal ging over voedselzekerheid.
"Nooit meer oorlog, nooit meer honger" was het credo van Sicco Mansholt, die na de oorlog namens de PvdA minister van Landbouw was. Hij had zelf aan den lijve ondervonden hoe erg honger en oorlog zijn.
Maar ondertussen nemen we geruisloos afscheid van een generatie die direct blootgesteld is geweest aan honger en oorlog, en sterft ook langzaam het besef uit dat de rust waarin wij nu leven niet vanzelfsprekend is. Hongersnood en oorlog, twee onderwerpen waar ik mij als woordvoerder Defensie en Landbouw zorgen over maak. Want het is niet de eerste keer dat wij naïef zijn geweest. De bekende Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig beschreef in zijn boek Die Welt von Gestern zijn leven van voor de Eerste Wereldoorlog als een windstille tijd. Hij schrijft verder: "De Boerenoorlog, de Japans-Russische oorlog, zelfs de Balkanoorlog drongen nog geen centimeter diep door in het bestaan van mijn ouders. Alle oorlogsberichten sloegen ze in de krant even onverschillig om als de sportverslaggeving."
Voorzitter. Ik maak mij zorgen over de bijna fatalistische opstelling van ons Nederlanders. Waar in de jaren tachtig nog 3,7 miljoen handtekeningen werden opgehaald tegen kruisraketten, was het twee jaar geleden oorverdovend stil toen president Trump het INF-verdrag met Rusland opschortte. Men is zelfs geen pacifist meer. Nee, men interesseert het niet meer. De ontwikkeling van de SSC-8, een Russische kruisraket met een bereik van 2.500 kilometer, baart mij minder zorgen dan de lauwe reacties op de noodkreet van vier operationele commandanten over de staat van onze krijgsmacht eerder deze maand. Gisteren nog hadden wij een commissievergadering over de Europese Defensieraad. Slechts vier — vier, voorzitter — van de zeventien partijen waren aanwezig. Vrijheid is niet vanzelfsprekend.
Maar ook ik wist niet dat elf maanden later Poetin op zo’n grote en agressieve schaal Oekraïne zou binnenvallen. Toch is er een ding zeker: de thema’s honger en oorlog zijn opnieuw actueel.
Honger
Waar in de oudheid Egypte de graanschuur van de wereld was, zijn dit inmiddels Rusland en Oekraïne. Rusland is de grootste graanexporteur ter wereld en Oekraïne de vierde. Meteen na de invasie stegen de graanprijzen enorm. Iedereen merkt dit of gaat dit merken. Het zal niet lang duren of we zullen allemaal niet alleen meer betalen voor gas en stroom, maar ook voor ons brood, veevoer en producten waar zonnebloemolie inzit, bijvoorbeeld shampoo. Overigens gaat veel Russisch en Oekraïens graan nauwelijks naar Europese landen, saillant detail is dat de huidige graanschuur Rusland het meeste exporteert naar de graanschuur uit de oudheid, Egypte. (zie schema onder dit artikel). Voedsel is ook telkens meer een geopolitiek instrument geworden. Zo concludeert Rob de Wijk in zijn boek 'De Slag Om Europa' dat China 20% van de wereldbevoling telt maar slecht 9% van zijn land geschikt is voor landbouw. Dit is de reden dat China vooral veel grond in Afrika maar ook bijvoorbeeld in Frankrijk koopt omdat hier veel landbouwgronden, doordat boeren hier vaak arm zijn, beschikbaar komen. Eerder hebben we dit als CDA al een keer aan de orde gesteld. Maar omdat onze landbouwgronden vrij duur zijn en de agrarische sector nog vitaal is, is hier in Nederland nog geen sprake van Chinese grondhonger.
De hardnekkige mythe
De Nederlandse agrarische sector behoort tot de wereldtop. Er bestaan geen duurzamere, efficiëntere en productievere boeren dan de Nederlandse boer en tuinder. We doen het wereldwijd goed op het gebied van dierenwelzijn en het terugbrengen van gewasbeschermingsmiddelen. En van elke koe die uit Nederland verdwijnt moeten er 2 tot 3 terugkomen om dezelfde melkproductie te behouden. Dit zijn feiten die we moeten koesteren. Maar het is een illusie dat wij als Nederland de wereld voeden. Vaak gehoord punt is dat wij de 2e landbouwexporteur ter wereld zijn. Exporteur wordt vaak verward met producent. Veel producten die bijdragen aan de hoge notering op de exportladder zijn producten die via de Rotterdamse haven worden doorgevoerd of zijn producten zoals bloemen en planten die een hoge waarde hebben. Daarbij komt een groot deel van onze export in Duitsland, België en Frankrijk terecht. Stel dat Nederland niet een zelfstandig land was geweest maar een staat in de Verenigde Staten. Hadden we dan ook over de 2e exporteur van de wereld gesproken?
Wat de mythe over Nederland als voeder van de wereld versterkt zijn de vele, vaak terecht lovende, artikelen van de buitenlandse media over onze agrarische sector. Zo schreef National Geographic in 2017 een ronkend artikel met de veelzeggende titel ‘This Tiny Country Feeds The World’.
Maar de realiteit is genuanceerder. In 2014 stond Nederland op de 6e plek van voedselproductie in de EU en was goed voor 7% van het EU totaal. Dit is overigens voor een dichtbevolkt land als Nederland nog steeds een prestatie van formaat als je ziet dat Frankrijk, dat 16 keer groter is dan Nederland, de ranglijst aanvoert met een aandeel van 18%. Overigens blijkt uit een studie van het PBL dat we als Nederland niet zelfvoorzienend zijn qua voedsel. Mede door ons eigen consumptiegedrag – en dan heb ik het niet alleen over voedsel - hebben we een grondgebied ter grootte van de Benelux en de deelstaten Noordrijn-Westfalen en Saarland nodig.
Een ander belangrijk punt wat we moeten realiseren is dat er geen voedseltekort op onze aarde is. Dat klinkt gek want er is namelijk wel honger op delen van onze wereld. Maar dit is het gevolg van het feit dat de verdeling van ons voedsel niet goed plaats vindt en er veel sprake is van voedselverspilling. Sterker nog, in haar boek ‘Hamburgers in het Paradijs’ beschrijft Louise Fresco, bestuursvoorzitter van de Wageningen Universiteit, dat er op dit moment inmiddels meer mensen op onze aarde overlijden aan ziektes (suikerziekte, obesitas, hart- en vaatziekten) gerelateerd aan te veel, of verkeerde, voeding dan te weinig (honger).
De kans is vrij groot dat de westerse sancties op Rusland en Belarus een grotere impact hebben op ons als Europese landen dan de stijgende graanprijzen. De stijgende graanprijzen zullen daarin tegen waarschijnlijk een grotere impact hebben op bijvoorbeeld het Midden-Oosten zoals we destijds bij de Arabische Lente hebben gezien en dat is zeer zorgelijk. Op dit moment is de EU in grote lijnen zelfvoorzienend voor de meest primaire landbouwproducten.
Schijntegenstelling
Tegelijkertijd zien we dat verduurzaming en voedselzekerheid vaak tegenover elkaar worden gezet. Wat mij betreft een schijntegenstelling. Want onze ogen sluiten voor klimaatverandering of de biodiversiteit die onder druk staat brengt op termijn onze voedselzekerheid ook in gevaar. Fruittelers merken dit doordat het aantal honingbijen onder druk staat. In delen van China bijvoorbeeld worden fruitbomen inmiddels met de hand bestuift omdat er in bepaalde gebieden geen bijen meer zijn. Akkerbouwers in Limburg en Brabant ondervonden de gevolgen van klimaatverandering doordat ze afgelopen zomer ineens werden geconfronteerd met hevige regenbuien die hun aardappel en maisoogst in een dag verwoestte. Buien die normaliter alleen in herfst of winter vallen. Ook oud Commandant Der Strijdkrachten Tom Middendorp trekt in zijn deze maand verschenen boek ‘Klimaatgeneraal’ duidelijk een parallel tussen klimaatverandering, misoogsten en honger met oorlog tot gevolg. Nu is het terugbrengen van Co2 vooral een mondiale opgave. Of je nu een kolencentrale sluit in China of in Nederland dat maakt niet veel uit. Bij stikstof is dat anders. Stikstof, vooral in de vorm van ammoniak, heeft veel meer lokaal impact. Vooral over stikstof worden veel hele en halve onwaarheden rondgestrooid. Zo wordt vaak geschetst dat stikstof alleen een Nederlands probleem zou zijn, of alleen een juridisch door ambtenaren bedacht probleem of iets waar alleen de agrarische sector verantwoordelijk voor is. Dat ligt toch een stuk genuanceerder bleek ook uit de Webinar die we pasgeleden als CDA hebben georganiseerd met professor dr. ir. Wim de Vries. De Webinar is hier terug te zien. Ook bleek dat het puur blindstaren op de Kritische Depositie Waarde (KDW) bij de natuuropgaven die we hebben ons niet verder gaan brengen. Hoe we de natuuropgaven aan moeten pakken is vooral gebiedsgericht, meten gedurende het proces en breder kijken dan de KDW, bekijk hier mijn bijdrage van een paar weken geleden in het commissiedebat natuur.
Conclusie
Zoals ik een jaar geleden in mijn maidenspeech al aanhaalde en recent nog Kamervragen over stelde, is voedselzekerheid een permanent punt van aandacht. Inmiddels heeft de Europese Commissie ook aangegeven dat ze in het licht van de ontwikkelingen in Oekraïne de Grean Deal tegen het licht gaan houden. In lijn met onze eerdere vragen van januari dit jaar hebben we dit ook nog bekrachtigd met een motie om vanuit Nederland de Green Deal tegen het licht te houden wat betreft voedselzekerheid. Ook zullen wij als CDA bij alle plannen op het gebied van stikstof, natuur en klimaat hier aandacht voor blijven vragen. Sterker nog, we hebben als CDA ook meerdere voorstellen ingediend, bijvoorbeeld om hoogwaardige landbouwgronden beter te beschermen tegen andere ruimtevragers zoals verstedelijking, energietransitie of nieuwe natuur. Dit wil niet zeggen dat er nooit meer een vierkante meter van het landbouwareaal af zou mogen, maar wel dat we daar veel bewuster en integraal over moeten gaan nadenken. Niet dat we alle ruimtelijke opgaven realiseren en het belang van een vitale agrarische sector uit het oog verliezen. Daarbij hebben we vorig jaar mei al een voorstel om eiwitten meer binnen Europa te telen omdat bijvoorbeeld sojaschroot wat gebruikt wordt voor veevoer voor circa 80% van buiten de EU komt wat ons geopoltiek ook enorm kwetsbaar maakt. Verder hebben we bijvoorbeeld vorig jaar juni nog vragen gesteld over natuurontwikkelingen op de meest vruchtbare gronden in de Provincie Friesland en de gevolgend voor de pootaardappel productie. Maar we hebben ook meerdere keren het afgelopen jaar aandacht gevraagd voor het sneller vervangen van kunstmest voor kunstmestvervangers. Nu door de gasprijzen de kunstmest prijzen extreem stijgen hebben we samen met een aantal andere partijen een motie ingediend om ons pleidooi kracht bij te zetten. Ondertussen zullen we samen met de boeren en tuinders blijven werken aan onze voedselzekerheid, een beter verdienmodel en een duurzamerer voedselsysteem. En daarvoor zijn juist het klimaatfonds en het landbouwtransitiefonds nodig.
Maar begrijp me goed. Ik ben niet van de stroming dat ik geloof in een grote thermostaatknop op onze aarde waarbij we de temperatuur kunnen reguleren. Maar ik geloof ook niet in simpele oneliners dat alle klimaat- en natuuropgaven ervoor zorgen dat wij als mensen in de toekomst alleen nog maar gras eten. Ik geloof dat de schepping buitengewoon ingenieus in elkaar zit en dat we gezamenlijk op zoeken moeten naar de juiste balans tussen de mens, landbouw en natuur en dat we bij deze opgave de boer keihard nodig hebben. Kortom, een ambitieus maar genuanceerd en realistisch verhaal.
