Op 7 november overleed de Britse rabbijn Jonathan Sacks. Sacks was iemand met gezag. Niet alleen omdat hij opperrabbijn was van een verband van orthodoxe joodse gemeenschappen in Groot-Brittannië, maar vooral vanwege zijn stem in het maatschappelijke debat. Sacks – theoloog, filosoof, politicus, hoogleraar, schrijver, spreker – schreef een groot aantal boeken, talloze artikelen en zijn video’s op Youtube waarin hij commentaar geeft op verschillende vraagstukken zijn populair.
Een belangrijke rode draad in het denken en spreken van Sacks is zijn zorg over de verschuiving van het ‘wij’ naar het ‘ik’ in onze samenleving, waardoor de maatschappelijke samenhang verdwijnt. Met als gevolg: populisme, doorgeschoten individualisme en marktdenken. Terwijl voor de grote maatschappelijke vraagstukken, zoals klimaatverandering, juist bezielde verbanden en een ‘wij’ nodig zijn.
De afgelopen weken las ik zijn boek ‘Een gebroken wereld heel maken - verantwoordelijk leven in tijden van crisis’. Een prachtig en inspirerend boek dat de rijkdom van het joodse denken op een overtuigende manier beschrijft. Het boek inspireert me, omdat Sacks op een indringende manier opschrijft op welke manier je in de politiek kunt staan. Kernpunt is zijn ‘ethiek van verantwoordelijkheid’: “Een van de meest kenmerkende en uitdagende ideeën van het jodendom is zijn ethiek van verantwoordelijkheid – de gedachte dat God ons uitnodigt om, zoals de rabbijnen het uitdrukken, ‘zijn partners in het scheppingswerk’ te zijn.”
Deze ethiek van verantwoordelijkheid werkt Sacks vervolgens uit in een 'politiek van verantwoordelijkheid'. De tekst van Sacks is te mooi om niet wat uitgebreider te citeren:
“De eenentwintigste eeuw stelt de mensheid voor uitdaging op een schaal en van een omvang die elke oplossing lijkt te tarten. Ik noem de milieuproblemen: de opwarming van de aarde, de erosie van de biosfeer, de vernietiging van het regenwoud en de grootste uitroeiing van soorten sinds het begin van de beschaving. Ik noem de groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk: in sommige delen van de wereld bestaat een overvloed van die alle dromen van vorige generaties overtreft; elders zijn naties en hele regio’s verwoest door armoede, ziekte, droogte, dakloosheid, analfabetisme en wanhoop."
Sacks geeft een lange beschrijving van alle problemen die we in de wereld zien en vervolgt dan:
“Deze problemen zijn zo omvangrijk, zo met elkaar verweven en wereldomvattend, dat zij de macht van nationale staten, zelfs van grootmachten als de Verenigde Staten en de Europese Unie, te boven gaan. Hoe kunnen jij en ik dan een verschil maken? Als individu zijn wij slechts een zandkorrel op het strand van de zee, een golf in de oceaan, stof aan de oppervlakte van de oneindigheid.”
Onze kleinheid in het licht van de grote wereldproblemen kan ons apathisch maken en ervoor zorgen dat we beschutting zoeken in onze kleine, veilige ruimten. Sommigen kiezen voor de ‘politiek van de wanhoop’. Maar Sacks pleit voor een tegenovergestelde reactie.
“Een politiek van wanhoop is de slechtste die er bestaat. Het gevoel van machteloosheid wordt maar al te gemakkelijk misbruikt door degenen die hongeren naar macht. Angst kan naar de ene kant snel omslaan in woede, razernij, geweld, xenofobie en paranoia, of naar de andere kant in verslagenheid en lafheid, moedeloosheid en berusting. (…) Het enige tegengif tegen angst is verantwoordelijkheid: de weigering te geloven dat we niets kunnen doen, de beslissing om nooit onze toevlucht te nemen tot het beschuldigen van anderen, waardoor we hen tot zondebok maken voor onze frustraties en angsten. Klagen is makkelijk: zeggen dat het de schuld van een ander is. Moed wordt geboren op het moment dat we besluiten om in plaats van te klagen persoonlijk protest aan te tekenen tegen het kwaad in de wereld door goed te doen, hoe onbeduidend ook. (…) Iedere goede daad, elk helend gebaar ontsteekt een kaars van hoop in een donkere wereld.”
Sacks plaatst tegenover de ‘politiek van de wanhoop’ geen ‘politiek van het optimisme’, maar een ‘politiek van verantwoordelijkheid’. Dat is een begrip dat mij erg aanspreekt – en velen binnen het CDA met mij. Het woord ‘verantwoordelijkheid’ betekent dat je antwoord geeft op de vraag om op het juiste moment naar voren te stappen en het goede te doen, met vallen en opstaan.
Het jaar 2020 was voor velen van ons een somber jaar. Wat 2021 ons brengt, weten we nog niet. Maar laten we elkaar inspireren om steeds weer te besluiten tot een ethiek en politiek van verantwoordelijkheid. Ik ben er van overtuigd dat de wereld daar een mooiere plek van wordt. De coronacrisis laat niet alleen zien dat we kwetsbaar zijn, maar ook dat wij mensen voor elkaar zorgen en solidair zijn. Dat moeten we meenemen naar 2021. Om het in de woorden van Sacks te zeggen:
“Als de wereld weer herstelt van de pandemie kunnen we onze samenlevingen weer opbouwen zoals ze waren, of we kunnen dit zeldzame moment gebruiken om onze structuren van ‘samen’ te verbeteren, een ‘samen’ dat verzwakt is geraakt door te veel najagen van onszelf. De keuze is aan ons, en het moment daarvoor is nu.”
24 december 2020
De moeite waard is de TED talk die rabbijn Sacks gaf in 2017, ‘How we can face the future without fear’: https://www.youtube.com/watch?v=AMVgX8cXsHA