Democratische vrijheden hebben een bovengrens
Woensdag [28 juni 2023] houdt de Tweede Kamer een rondetafelgesprek over de weerbaarheid van onze democratie. De groeiende zorg over de democratische rechtstaat is terecht. De dreiging komt zowel van buitenaf als van binnenuit: autocratische landen en leiders hebben de wind mee en westerse democratieën staan steeds meer onder druk door polarisatie en groeiende onvrede. Natuurlijk moeten overheid en politiek beter presteren om het wantrouwen en verlies aan draagvlak te bestrijden. Maar het is ook nodig dat we onze democratie weerbaarder maken tegen krachten die haar omver willen werpen.
“Wij komen niet als vrienden, of in een neutrale hoedanigheid. Wij komen als vijanden. Zoals een wolf een schaap aanvalt, zo komen wij ook.” Met deze woorden trad Joseph Goebbels in 1928 als volksvertegenwoordiger toe tot het Duitse parlement. Zonder enige schaamte benoemde hij de naïviteit om de tegenstanders van de democratie alle middelen in hand geven om haar te vernietigen. Dit roept ook nu de vraag op hoe democratisch het is om tegenstanders van de democratie de ruimte te bieden om de democratische rechtstaat om ver te werpen.
Wat kunnen we doen tegen politici die de rechten en vrijheden van de democratie gebruiken om haar te ondermijnen en ontwrichten? Of tegen politici die zelf geen geweld gebruiken, maar het wel openlijk goedkeuren of aanmoedigen? Het antwoord op deze vragen vraagt om grote behoedzaamheid. Het verbieden van partijen staat haaks op democratische grondrechten als de vrijheid van meningsuiting of vrijheid van vereniging. Maar ook democratische vrijheiden hebben een bovengrens, in wat we niet kunnen tolereren. Om die reden heeft het Duitse constitutioneel hof de bevoegdheid om organisaties en partijen die de democratie omver willen werpen, te ontbinden.
Toen ik in 2014 per motie vroeg om een wetswijziging die het ook in ons land mogelijk maakt om antidemocratische partijen te verbieden, kwam hier vanuit vooral linkse partijen veel weerstand tegen. Zij zagen destijds geen partijen in ons parlement die de democratie af willen schaffen. Dat argument was eerder kortzichtig dan valide. Je moet deze discussie nooit voeren met een specifieke partij voor ogen, maar met het hogere doel om onze democratie te beschermen.
Mijn motie haalde een meerderheid, mede door de steun van toenmalig minister Asscher. In reactie op het voorstel gaf hij aan dat in een weerbare democratie geen ruimte is voor groeperingen die de democratische rechtsorde misbruiken om deze rechtsorde omver te werpen en af te schaffen.
Het idee van de weerbare democratie gaat terug naar de oratie van de sociaaldemocratische hoogleraar George van den Bergh uit 1936. Tegen de achtergrond van de opkomst van nazi-Duitsland, waarschuwde hij voor ‘partijen, die uitsluitend met wettige middelen aan de democratie een einde willen maken, de partijen derhalve, die trachten door propaganda en door deelneming aan de verkiezingen een meerderheid in de volksvertegenwoordiging te verkrijgen, om dan door wijziging van wet en Grondwet onze democratische staat in een dictatoriale te veranderen’.
Van den Bergh wees op de tegenstrijdige opvattingen van antidemocratische politici. Zij eisen respect voor hun opvatting, maar ontzeggen dat recht aan anderen zodra zij zelf in de meerderheid zijn. De rechtvaardiging op een verbod lag volgens hem in de redenering dat het kenmerk van een democratie juist is dat elk besluit herroepbaar moet zijn. Na verkiezingen kan een nieuwe meerderheid een ander besluit nemen. Dat maakt een besluit om de democratische rechtstaat af te schaffen en een dictatuur te vestigen tot een inherent ondemocratisch besluit.
Voor Van den Bergh lag het diepste wezen van de democratie niet in de meerderheidsregel, maar in het respect voor de menselijke waardigheid van iedere burger. Vrijheid en gelijkheid voor de wet maken dat de democratie meer is dan een neutraal systeem. Om die waarden te kunnen verdedigen, wil het CDA wettelijk of zelfs grondwettelijk vastleggen dat de democratie nooit mag worden misbruikt om haar te ondermijnen of af te schaffen. Daarom moet het wettelijk mogelijk worden om antidemocratische partijen te verbieden.
Pieter Heerma
