Kabinetsformatie: Echte onderhandelingen begonnen

Dat we nogal teleur­gesteld en verbolgen zijn over de contraproductieve en trage kabinetsformatie, zal iedereen duidelijk zijn. Na een formatieslaap van meer dan 190 dagen en een vakantiedutje van vier weken zijn de onderhandelingen met besprekingen over een nieuw regeerakkoord weer begonnen. Dat moet beknopt blijven, ook al denken de partijen over veel kwesties verschillend.

De politieke stijl is veranderd de afgelopen twintig jaar. Waar in de jaren tachtig een vertrekkende minister of staatssecretaris een uitzondering was, is het zeker onder de kabinetten-Rutte sterk toegenomen. Coalitiepartijen hechten minder aan bewindslieden omdat ze electorale schade vrezen als ze dat wel doen. Of je het eens bent met de kritiek of niet, iedereen in Den Haag ziet dat de eisen aan politici steeds hoger worden. De omloopsnelheid van ministers en staatssecretarissen loopt op: ze treden veel vaker af dan vroeger en dat is niet omdat er toen minder misging. Zeker met de aankondiging van een nieuw kabinet dat het radicaal anders gaat doen, snakt het Binnenhof naar kreukloze bewindslieden.

Afrekencultuur

Daarnaast is hun geloofwaardigheid steeds vaker inzet van het debat. Een politicus die een compromis sluit, breekt een belofte. Wie in zijn of haar verleden ooit iets heeft gezegd of gedaan wat naar de huidige maatstaven onwenselijk is, wordt snel als ongeloofwaardig weggezet. De maatschappij hecht meer waarde aan integriteit en het nemen van verantwoordelijkheid. Het moreel-ethische kompas is hypergevoelig. Je kunt het ook anders formuleren: er is een afrekencultuur ontstaan. Inmiddels leidt zelfs de schijn van belangenverstrengeling al tot een motie van afkeuring. De Tweede Kamer is vooral druk met spoeddebatten over incidenten.

Kandidaten

Het maakt het voor partijen lastig om kandidaten te vinden die nog in een kabinet willen treden. Terwijl Kamerleden om het hardst roepen dat het goed zou zijn als er mensen uit het bedrijfsleven of met veel maatschappelijke ervaring zouden toetreden tot een kabinet, bedanken die personen er vriendelijk voor. Als bewindspersoon sta je veel onder druk. Het parlementaire ballet der gekwetste ego’s in de Tweede Kamer telt 19 fracties. Eind negentiende eeuw waren dat er acht. Sommigen noemen het een splinterdemo­cratie die al een eeuwigheid op een verouderd kiesstelsel stoelt. Er zijn populistische fracties die tijdens een debat als een zwerm sprinkhanen op de interruptiemicrofoons neerdalen. Hun kritiek is messcherp. Dat heeft meerdere oorzaken. De politiek is instabieler geworden met het verdwijnen van de vanzelfsprekende grote partijen en de hele cultuur is verhard. De politieke stijl is meer gericht op confrontatie en minder op compromis. Greep de oppositie in het verleden alleen bij heel hoge uitzondering naar een motie van wantrouwen, nu worden die bijna elke maand ingediend. Oppositiepartijen gaan er vol in en proberen op alle manieren de coalitie hard te raken.

Maatschappelijke verharding

Dat alles kan niet los worden gezien van de maatschappelijke verharding. Politici worden uiterst kritisch en met wantrouwen bejegend. Bewindslieden hebben te maken met dreigementen, zeker sinds de opkomst van sociale media. Zij domineren de hypes en versterken negatieve geluiden waardoor zaken eerder escaleren. We stellen hogere eisen aan onze bewindslieden. Ze worden geacht overal van op de hoogte te zijn wat er op hun beleidsterrein gebeurt. De Kamer overspoelt hen met detailvragen, waardoor ze over elke stoeptegel die scheefligt, kunnen struikelen. Terwijl de Kamer zelf ook verantwoordelijk is voor het beleid. Beleidsinhoudelijke missers – die leidden tot bijvoorbeeld de vernietigende toeslagenaffaire – worden makkelijk op één hoop gegooid met de persoonlijkheid van een minister of staatssecretaris. We stellen steeds hogere eisen aan onze politici en de morele lat ligt hoog.

Winnaars en verliezers

De formatie kent winnaars en verliezers. Mark Rutte heeft niet alleen de laatste verkiezingen gewonnen maar ook de formatie. Hij mag, zoals het zich nu laat aanzien, zijn kabinet van het derde seizoen naar een vierde upgraden. Toch komt hij als een zwaargehavende premier uit de strijd. Een minister-president met een motie van afkeuring aan zijn broek, die diep door het stof moest en tal van vernederingen, in de Kamer en daarbuiten, moest ondergaan. Van onze premier wordt wel eens gezegd dat hij een selectief geheugen heeft en een Pinokkio-neus, maar hij excelleert in communicatie en met zijn charisma verleidt hij zijn kiezers. Bovendien geniet hij internationaal veel krediet. Sigrid Kaag is (voorlopig) de verliezer van de formatie. Zij voerde een succesvolle campagne en werd door velen al als eerste vrouwelijke Nederlandse premier gezien. Maar met haar draai die wellicht de voortzetting van de coalitie betekent, heeft ze haar luid ingezette eis (een meer progressief kabinet) na zes verloren maanden in een zuchtje losgelaten. Hiermee heeft ze zich vervreemd van haar teleurgestelde aanhang. Maar kon ze anders? In geval van nieuwe verkiezingen voorspelden peilingen dat ze niet opnieuw op de tafel zou gaan springen maar eerder eronder zou moeten kruipen. De formatie moet nu vlot gaan en het is voor het landsbelang te hopen dat het nieuwe vechtkabinet-Rutte IV niet al te snel valt. Met de aankondiging dat een nieuw kabinet het radicaal anders gaat doen is mijn conclusie na ruim zes maanden onderhandelen: Als dit de nieuwe politieke cultuur moet zijn, geef mij de oude dan maar.