Lijstduwers
Plegen lijstduwers kiezersbedrog? Op die ene vraag, die elke verkiezingen weer opspeelt, heeft politicoloog Kristof Jacobs (Radboud Universiteit, Nijmegen) een genuanceerd antwoord. ‘Je hebt de principiële die vinden dat alle mensen op de lijst beschikbaar moeten zijn. Maar je hebt ook de pragmatici die vinden dat alle aandacht voor de raadsverkiezingen goed is. De opkomst bij raadsverkiezingen is laag, schommelt tussen de 50 en 60 procent, dus alle aandacht is welkom. Bovendien geven veel lijstduwers voor de verkiezingen al aan dat ze niet de politiek in willen, dus daar kan je als kiezer rekening mee houden.‘ Bestuurskundige Julien van Ostaaijen van de Universiteit van Tilburg, begrijpt wel dat sommigen het over kiezersbedrog hebben. ‘Het gaat er niet alleen om dat er op de laatste plaats een bekend persoon staat, maar dat de halve lijst tegenwoordig soms gevuld is met mensen die niet de politiek in willen. Dat geeft toch een verkeerd beeld? En ik ga er niet vanuit dat kiezers van al die mensen weten of ze wel of niet raadslid willen worden. Het zou goed zijn als de lijsten realistisch zijn: deze mensen gaan, als u op ze stemt, de raad in.’
Reclame-lokkers
Een lijstduwer is een verkiezingskandidaat namens een politieke partij die naar verwachting veel stemmen zal trekken, maar op een (vrijwel) onverkiesbare plaats op de kandidatenlijst staat. Meestal gaat het om iemand die niet gekozen wil worden, maar wel wil bijdragen aan de populariteit van zijn of haar partij. Iemand die als lijstduwer gezien wordt, is vaak een bekende persoonlijkheid of populair politicus, die soms actief deelneemt aan de verkiezingscampagne en daarbij in de publiciteit treedt. Het fenomeen lijstduwers lokt bij iedere verkiezing discussies uit: zijn ze goed of fout voor het democratisch proces? Bijna altijd zijn het mensen die hun bekendheid inzetten om kiezers voor hun partij te strikken. De kandidaat zal waarschijnlijk geen lid worden van het gekozen orgaan vanwege de lage plaatsing op de lijst en wijst de functie over het algemeen af als hij voldoende voorkeurstemmen verzamelt voor een zetel. Het gaat dus om iemand die zich op een verkiezingslijst laat zetten maar niet gekozen wil worden. Dit zou als misleiding kunnen worden gezien, maar is het kiezersbedrog? Lijstduwers worden ook wel gezien als reclame-lokkers: je krijgt zelden wat wordt voorgehouden
Eén meter en 70 centimeter
In Den Haag hebben zich 21 partijen en 495 kandidaten gemeld voor de komende gemeenteraadsverkiezingen. Het Haagse stembiljet is één meter en 70 centimeter om alle namen een plekje te kunnen geven. Voor de liefhebbers is dat genieten, maar een hele opgave voor de tellers. De kiezer zal thuis de eettafel aan de kant moeten zetten om de kandidatenlijst uit te vouwen. Hij hecht vervolgens twee exemplaren met een nietmachine aan elkaar en heeft een uniek tweepersoons laken van papier. Partijen hebben in toenemende mate moeite om mensen te vinden. De meeste kandidatenlijsten geven dan ook een vertekend beeld. Veel kandidaten op de lijsten willen zelfs absoluut niet in de gemeenteraad plaatsnemen. Echte kandidaten weten dat het werk van een gemeenteraadslid best zwaar is. Lang vergaderen, kilometers papier doorploegen, energie geven, denkkracht en dat alles voor een bescheiden financiële tegemoetkoming. De gemeentelijke problematiek is ook wezenlijk veranderd. Het gaat allang niet meer om alleen leuke dingen. De overheid gooit het ene na het andere probleem over de schutting van gemeenten - met fors minder geld om die op te lossen. Raadsleden moeten zich buigen over taaie onderwerpen als de WMO, jeugdzorg, energietransitie, woonproblematiek en vooral het almaar stijgende nijpende tekort aan geld.
Nepkandidaat
De Leidse hoogleraar Politiek Gedrag en Kiezersonderzoek Joop van Holsteyn vindt Lijstduwers nepkandidaten. Hij stoort zich al jaren aan het fenomeen lijstduwer en vindt dat er niet lichtzinnig mee mag worden omgesprongen. ‘Als een (populair of bekend) politicus zijn steun voor zijn eigen partij wil laten blijken, zijn daar natuurlijk allerlei andere mogelijkheden voor, maar laat je dan niet op een kandidatenlijst zetten als je geen kandidaat wilt zijn. Het heet niet voor niets kandidatenlijst’.
Bij Kamerverkiezingen is de toename van de voorkeurstemmen aanzienlijk: tegenwoordig stemt ongeveer één op elke vier à vijf kiezers niet op de nummer één van de lijst. Bij gemeenteraadsverkiezingen is de hoeveelheid voorkeurstemmen nog groter: bijna de helft. Overigens is er nauwelijks een zware reden voor het werken met lijstduwers, stelt Joop van Holsteyn, die de betekenis en het effect van lijstduwers onderzocht. Hij komt uit op 2% voorkeursstemmen op lijstduwers, enkele uitschieters daar gelaten. Zijn conclusie is, dat ook uit electorale overwegingen, het gebruiken van een lijstduwer niet nodig is. ‘Bekende Nederlanders op de kieslijsten laten zich lenen als reclamezuil voor hun partij, meer niet’. Daarmee is het verschijnsel lijstduwer volgens hem op beknopte wijze samengevat. Partijen trekken zich daarvan echter weinig aan. Het advies van de onderzoeker: ‘Stem vooral op wie je wenst te stemmen, maar doe het op een echte kandidaat en laat je niet verleiden door nepkandidaten vermomd als lijstduwers. Volksvertegenwoordiger zijn is een voornaam ambt, waarmee niet lichtzinnig mag worden omgesprongen’.